Jacobus a Daventria

Deventer ca. 1560 (Jacob van Deventer)

Dinsdagavond, kwart voor acht. In de polyvalente zaal van de stedelijke bibliotheek van Ninove zitten al een twintigtal mensen ongeduldig op de voorstelling van drie Deventerkaarten te wachten. De heemkundige kring Land Van Aalst brengt deze week ter gelegenheid van haar zestigste verjaardag vijf kaarten van de steden van het Land van Aalst in kleur uit. Het zijn voor Ninove en Geraardsbergen zowel de minuut- als de netkaarten, voor Aalst enkel de netkaart.

Ik zet me keurig neer op de hoek van de derde rij. Achter mij staan tot mijn grote verbazing nog bijna 200 lege stoelen rij aan rij. Ik heb een licht vermoeden dat amper een kwart ervan zal gevuld worden. Maar groot is mijn verbazing wanneer twintig minuten later niet alleen alle stoelen bezeten zijn, maar ook de zijgangen en de achterzijde van de zaal volgepropt staan met enthousiaste toehoorders. Bijna één procent van de Ninoofse bevolking staat hier binnen. Een hele prestatie voor een man die ruim 450 jaar geleden onze gebieden doorkruiste.

Jacob Roelofs van Deventer [dEEventer]: voor velen een nobele onbekende. Maar wanneer je de geschiedenis over onze lage landen induikt, vind je zijn naam meermaals terug onder de plattegrond van een of andere stad.

Telkens wanneer ik een van zijn kaarten onder ogen krijg, ben ik dankbaar. Blij dat deze man er voor heeft gezorgd dat we ons vandaag kunnen inbeelden hoe een groot aantal steden in onze contreien er in de 16e eeuw moeten hebben uitgezien.

Deventer IJsselfront 1550

Hoewel hij door het leven ging als Jacobus a Daventria, is hij waarschijnlijk in Kampen (Overijssel) geboren en verhuisde hij pas later naar Deventer. In 1520 schreef hij zich in aan de Leuvense Universiteit alwaar hij medicijnen en wiskunde studeerde. Daarna deed hij er nog een master na master in de cartografie bovenop.

Al snel gaat hij zich toeleggen op het tekenen van kaarten. Zo ontwerpt hij in de jaren 30 van de 16e eeuw o.a. overzichtskaarten van de vijf Nederlandse gewesten. De Nederlanden maken op dat ogenblik deel uit van het Habsburgse keizerrijk. Al snel benoemt Karel V hem tot “keizerlijk geograaf”; wanneer Filips II het van zijn vader overneemt, wordt Jacobs titel gewijzigd naar “koninklijk geograaf”.

Uit tactische en militaire overwegingen, vraagt Filips II aan Jacob van Deventer om alle steden van de Spaanse Nederlanden in kaart te brengen. Zo kan hij indien nodig (en dat zal later ook blijken) opstandige steden beter belegeren.

Spaanse Nederlanden 1572

Van Deventer maakt gebruik van driehoeksmeting en parallelprojectie aan de hand van een vizierkompas. Zijn plattegronden zijn meetkundig correct en vertonen geen afwijkingen in de schaal. Wanneer je zijn kaarten van dichtbij bekijkt, kan je zien dat hij per x aantal stappen een puntje zet. Op de plaats waar de weg van richting verandert, plaats hij een dikkere stip; dit geeft zijn meetpunt aan.

Op die manier werkt hij vanuit zijn woonplaats Mechelen gedurende 15 jaar aan bijna 300 kaarten. Eerst maakt hij een klad of minuutkaart, daarna zal hij een netkaart vervaardigen. De puntjes op de minuutkaarten zijn doorprikt om de straten correct op de netkaarten over te brengen. Op de kaarten kan je de omwalling, de waterwegen en de straten van de stad goed onderscheiden. Daarnaast zijn de belangrijkste gebouwen duidelijk op de kaart aangebracht.

Tijdens de godsdienstperikelen van de 16e eeuw vlucht van Deventer hals over kop naar Keulen. Hij neemt al zijn materiaal mee. De Spanjaarden vinden dit alles behalve spannend. Wanneer van Deventer in 1576 sterft, doen ze er alles aan om de kaarten te recupereren.

Ze slagen uiteindelijk in hun opzet en gedurende drie eeuwen verdwijnen de kaarten spoorloos. Tot ze in 1859 opnieuw opduiken en te koop worden aangeboden. De kaarten in kwestie zijn de minuutkaarten van Jacob van Deventer. Ze worden aangekocht door een zekere Wopke Eeckhof, stadsarchivaris van Leeuwarden, die precies weet wat de kaarten inhouden. Hij wil ze verkopen aan de hoogstbiedende.

Op die manier belanden ze uiteindelijk deels in de Rijksarchieven van de Nederlandse Provincies, deels in de Koninklijke Bibliotheek Albertina in Brussel. Daar zijn ze vandaag nog steeds te vinden. De netkaarten zijn teruggevonden in de Biblioteca Nacional de Madrid. Slechts twee van de drie boekbanden zijn nog te consulteren; een derde ging spijtig genoeg verloren.

Ik hou van de geschiedenis, ik koester het verleden; daar staat onze toekomst geschreven.